Dưới góc độ khoa học pháp lý, di chúc là phương tiện phản ánh trung thực ý nguyện của cá nhân trong việc dịch chuyển tài sản của họ cho người khác sau khi họ chết.
Di chúc
Di chúc thường được thể hiện thông qua một hình thức nhất định có thể là viết, có thể là truyền miệng, trong đó người lập di chúc bày tỏ ý chí của mình về việc định đoạt toàn bộ hay một phần tài sản của mình cho một người hay cho nhiều người khác nhau.
Điều 624 Bộ luật dân sự năm 2015 (BLDS 2015) quy định: Di chúc là sự thể hiện ý chí của cá nhân nhằm chuyển tài sản của mình cho người khác sau khi chết.
Việc chuyển tài sản của người đã chết cho những người khác sau khi người đó chết căn cứ vào di chúc mà mà người đó đã lập khi họ còn sống gọi là thừa kế theo di chúc.
Cũng cần lưu ý thêm, BLDS 2015 còn quy định các căn cứ để dịch chuyển tài sản của người chết cho người khác nếu di chúc đó được lập trên ý chí tự nguyện và nội dung của di chúc là hợp pháp.
Đặc điểm của di chúc
Qua khái niệm về di chúc, có thể thấy rằng di chúc là căn cứ để dựa vào đó thực hiện quá trình dịch chuyển di sản của người chết cho người khác, và nó mang những đặc điểm sau đây:
- Di chúc là ý chí đơn phương của cá nhân
Điều 624 BLDS 2015 thể hiện rất rõ việc di chúc là ý chí đơn phương của cá nhân, qua việc lập di chúc, cá nhân đó có ý định xác lập một giao dịch dân sự về thừa kế. Theo đó, họ quyết định chuyển giao một phần hoặc toàn bộ tài sản của họ cho người đã xác định trong di chúc mà không cần biết người đó có nhận di sản của mình hay không.
Như vậy, nếu hợp đồng là sự thoả thuận của nhiều bên chủ thể thì di chúc chỉ là sự quyết định đơn phương của người lập ra nó.
Lưu ý, trường hợp di chúc do vợ chồng lập chung thì mặc dù có thể hiện ý chí của hai người nhưng ở đây vẫn mang tính chất đơn phương của một bên trong giao dịch dân sự.
- Di chúc nhằm chuyển dịch di sản của người chết cho người khác đã được xác định trong di chúc
Đây là đặc điểm quan trọng và không thể thiếu được của di chúc. Di chúc chỉ đem lại ý nghĩa về mặt vật chất cho những người thừa kế theo di chúc, đồng thời chỉ thật sự là một phương tiện để người để lại thừa kế thực hiện quyền định đoạt đối với tài sản của mình chừng nào di chúc chứa nội dung về việc dịch chuyển tài sản của người chết cho người thừa kế.
Với tư cách là hệ luận của quyền sở hữu, pháp luật về thừa kế là phương tiện để đảm bảo cho chủ sở hữu thực hiện quyền định đoạt tài sản của mình sau khi chết. Thông qua thừa kế, quyền sở hữu của một người đối với thành quả lao động của họ được dịch chuyển từ đời này qua đời khác.
- Di chúc là loại giao dịch dân sự chỉ có hiệu lực khi chính người xác lập ra nó đã chết
Việc lập di chúc và giao kết hợp đồng đều là các giao dịch dân sự, tuy nhiên nếu hợp đồng thể hiện ý chí của hai hay nhiều bên thì di chúc lại chỉ thể hiện ý chí của một bên. Nếu hợp đồng dân sự có hiệu lực từ thời điểm giao kết hoặc tại thời điểm khác theo thoả thuận, thì hiệu lực của di chúc phụ thuộc vào thời điểm người lập ra di chúc chết.
Khoản 1 Điều 643 BLDS 2015 quy định di chúc có hiệu lực từ thời điểm mở thừa kế. Như vậy, nếu người lập di chúc còn sống thì di chúc đó chưa có hiệu lực. Bên cạnh đó, pháp luật luôn tôn trọng quyền lập di chúc của cá nhân với hai mục đích.
Một mặt, nhằm đảm bảo quyền định đoạt của chủ sở hữu với tài sản của họ sau khi họ chết đi. Mặt khác, nhằm bảo đảm cho cá nhân thông qua việc định đoạt tài sản của mình để thể hiện tình cảm, trách nhiệm của mình đối với người khác.
Do vậy, nếu sự định đoạt trong di chúc đã lập không còn phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh hiện tại thì người lập di chúc có quyền sửa đổi, bổ sung hoặc huỷ bỏ di chúc./.
