Hợp đồng lao động (HĐLĐ) được xác lập khi các bên có việc thuê mướn, sử dụng lao động và trả lương giữa người lao động (NLĐ) và người sử dụng lao động (NSDLĐ).
Khoa học pháp lý có hai cách phân loại HĐLĐ phổ biến: (i) dựa vào tiêu chí ổn định công việc và thu nhập cho NLĐ, HĐLĐ được chia thành hai loại là tiêu chuẩn và không tiêu chuẩn; (ii) dựa vào thời hạn của HĐLĐ thì có hai loại là không xác định thời hạn và xác định thời hạn.
Điều 13. Hợp đồng lao động
1. Hợp đồng lao động là sự thỏa thuận giữa người lao động và người sử dụng lao động về việc làm có trả công, tiền lương, điều kiện lao động, quyền và nghĩa vụ của mỗi bên trong quan hệ lao động.
Trường hợp hai bên thỏa thuận bằng tên gọi khác nhưng có nội dung thể hiện về việc làm có trả công, tiền lương và sự quản lý, điều hành, giám sát của một bên thì được coi là hợp đồng lao động.
2. Trước khi nhận người lao động vào làm việc thì người sử dụng lao động phải giao kết hợp đồng lao động với người lao động.
Hợp đồng lao động tiêu chuẩn và hợp đồng lao động không tiêu chuẩn
- HĐLĐ tiêu chuẩn
HĐLĐ tiêu chuẩn (standard) là loại hợp đồng có đầy đủ các tiêu chí của một QHLĐ lâu dài, ổn định. Hầu hết các quốc gia coi HĐLĐ tiêu chuẩn là loại HĐLĐ toàn thời gian và không xác định thời hạn.
- HĐLĐ không tiêu chuẩn
HĐLĐ không tiêu chuẩn (non-standard) là các HĐLĐ không có đủ các yếu tố của HĐLĐ tiêu chuẩn nói trên (không toàn thời gian, hoặc thời hạn hợp đồng bị hạn chế, hoặc chứa đựng cả hai yếu tố trên).
Các loại HĐLĐ không tiêu chuẩn phổ biến là: HĐLĐ có xác định thời hạn, HĐLĐ mùa vụ, HĐLĐ bán thời gian, hợp đồng linh hoạt thời gian, hợp đồng làm việc tại nhà.
Về mặt pháp lý, pháp luật lao động nước ta không có sự phân loại HĐLĐ theo thời gian làm việc hoặc cách thức tổ chức công việc. Tuy nhiên, với quy định linh hoạt về thời giờ làm việc, pháp luật lao động nước ta cũng đã thừa nhận hầu hết các loại HĐLĐ không tiêu chuẩn, bao gồm: HĐLĐ xác định thời hạn, HĐLĐ bán thời gian, HĐLĐ theo một công việc nhất định.
Pháp luật lao động Việt Nam không có những hạn chế đối với việc ký kết các loại HĐLĐ không tiêu chuẩn này. Loại HĐLĐ này đảm bảo được sự linh hoạt của NSDLĐ và một số NLĐ như sinh viên, phụ nữ nội trợ hoặc người thiếu việc làm. NLĐ làm việc trong các HĐLĐ không tiêu chuẩn được hưởng lương, các quyền và nghĩa vụ như NLĐ làm việc trọn thời gian, quyền bình đẳng về cơ hội, không bị phân biệt đối xử, bảo đảm an toàn vệ sinh lao động.
HĐLĐ không xác định thời hạn và HĐLĐ xác định thời hạn
Phân loại HĐLĐ dựa trên thời hạn hợp đồng cũng là cách phân loại về mặt pháp lý ở Việt Nam. Theo quy định của pháp luật lao động, HĐLĐ chỉ có thể được giao kết theo một trong hai loại sau:
- HĐLĐ không xác định thời hạn
HĐLĐ không xác định thời hạn là hợp đồng mà trong đó hai bên không xác định thời hạn, thời điểm chấm dứt hiệu lực của hợp đồng. Đối với loại hợp đồng này, các bên không xác định trước thời điểm chấm dứt hợp đồng, nên nó chỉ chấm dứt trong các trường hợp luật định hoặc một bên đơn phương chấm dứt hợp đồng hoặc hai bên thỏa thuận chấm dứt hợp đồng.
- HĐLĐ xác định thời hạn
HĐLĐ xác định thời hạn là hợp đồng mà trong đó hai bên xác định thời hạn, thời điểm chấm dứt hiệu lực của hợp đồng trong thời gian không quá 36 tháng kể từ thời điểm có hiệu lực của hợp đồng. Đối với loại HĐLĐ xác định thời hạn, hai bên xác định trước thời điểm chấm dứt hiệu lực của hợp đông khi giao kết HĐLĐ.
Do đó, đến thời điểm hết hạn hợp đồng mà hai bên đã thỏa thuận, HĐLĐ sẽ đương nhiên chấm dứt. Tuy nhiên, nếu hết hạn hợp đồng mà NLĐ vẫn tiếp tục làm việc thì hai bên phải xem xét giao kết HĐLĐ mới. Hai bên cũng chỉ được giao kết tối đa hai lần liên tiếp loại HĐLĐ xác định thời hạn.
Chuyển hóa loại hợp đồng lao động
Chuyển hóa loại HĐLĐ là trường hợp loại HĐLĐ mà các bên đã giao kết tự động chuyển hóa thành loại HĐLĐ khác theo quy định của pháp luật mà không phụ thuộc vào ý chí của các bên. Mục đích của quy định này là nhằm đảm bảo sự ổn định việc làm cho NLĐ.
Khoản 2 Điều 20 BLLĐ 2019 quy định khi loại HĐLĐ xác định thời hạn hết hạn mà NLĐ vẫn tiếp tục làm việc thì trong thời hạn 30 ngày, kể từ ngày HĐLĐ hết hạn, hai bên phải ký kết HĐLĐ mới; trong thời gian chưa ký kết HĐLĐ mới thì quyền, nghĩa vụ và lợi ích của hai bên được thực hiện theo hợp đồng đã giao kết.
Nếu hết thời hạn 30 ngày kể từ ngày HĐLĐ hết hạn mà hai bên không ký kết HĐLĐ mới thì hợp đồng đã giao kết trở thành HĐLĐ không xác định thời hạn.
Trường hợp hai bên ký kết HĐLĐ mới là HĐLĐ xác định thời hạn thì cũng chỉ được ký thêm 01 lần, sau đó nếu NLĐ vẫn tiếp tục làm việc thì phải ký kết HĐLĐ không xác định thời hạn.
Quy định này lần đầu tiên được ghi nhận trong BLLĐ năm 1994 sửa đổi, bổ sung năm 2002 xuất phát từ lý do trong thực tế là, NSDLĐ thường không ưa chuộng loại HĐLĐ không xác định thời hạn. Nguyên nhân của thực trạng này được lý giải là do các doanh nghiệp ở nước ta chủ yếu là các doanh nghiệp nhỏ nên sản xuất kinh doanh còn chưa ổn định, còn gặp nhiều khó khan.
Bên cạnh đó, quy định về quyền tự do đơn phương chấm dứt hợp đồng của NLĐ và điều kiện để NSDLĐ đơn phương chấm dứt loại hợp đồng này quá chặt chẽ cũng khiến cho NSDLĐ e ngại khi ký kết loại HĐLĐ không xác định thời hạn.
BLLĐ 2019 quy định trong một số trường hợp do tính chất công việc hoặc do điều kiện của NLĐ nên quy định về chuyển hoá HĐLĐ không được áp dụng:
- Đối với người được thuê làm giám đốc trong doanh nghiệp có vốn nhà nước; NLĐ cao tuổi thì được giao kết nhiều lần loại HĐLĐ xác định thời hạn, căn cứ Khoản 1 Điều 149 BLLĐ 2019.
- NLĐ nước ngoài làm việc tại Việt Nam thì thời hạn HĐLĐ không được quá thời hạn của giấy phép lao động là 2 năm, việc ký tiếp HĐLĐ hay không còn phụ thuộc vào việc gia hạn giấy phép lao động, căn cứ Khoản 2 Điều 151 BLLĐ 2019.
- NLĐ là thành viên Ban lãnh đạo của tổ chức đại diện NLĐ thì khi HĐLĐ xác định thời hạn hết hạn mà chưa hết nhiệm kỳ thì HĐLĐ của họ phải được gia hạn cho đến khi hết nhiệm kỳ, căn cứ Khoản 4 Điều 177 BLLĐ 2019.
- NLĐ giúp việc gia đình, các bên được tự do thỏa thuận về thời hạn hợp đồng mà không bị giới hạn bởi quy định về loại HĐLĐ, căn cứ Khoản 2 Điều 162 BLLĐ 2019.
